პლატონის გამოქვაბულის ალეგორია

სოკრატე: ახლა კი ნება მომეცი, შევადარო სწავლის (ან მისი ნაკლებობის) გავლენა ჩვენს ბუნებაზე. წარმოიდგინე, რომ ადამიანები ცხოვრობენ ღრმა მიწისქვეშა გამოქვაბულში. გამოქვაბულს აქვს შესასვლელი, რომელიც ზემოთ, სინათლისკენ იხსნება, და გასასვლელი არსებობს მთელი გზის მანძილზე ქვემოთ, ადამიანებამდე.

ისინი აქ ბავშვობიდან ცხოვრობენ, ფეხები და კისრები ჯაჭვებით შეკრული აქვთ. მათ არ შეუძლიათ მოძრაობა. ერთადერთი, რისი გაკეთებაც შეუძლიათ, არის პირდაპირ წინ ყურება, რადგან ჯაჭვები მათ თავის მობრუნების საშუალებას არ აძლევს. წარმოიდგინე, რომ მათ ზემოთ და უკან დიდი ცეცხლი ანთია. ცეცხლსა და ტყვეებს შორის დაბალი ტიხარია აღმართული, რაღაც იმის მსგავსი, რასაც თოჯინების ოსტატები იყენებენ თავიანთი წარმოდგენების დროს დასამალად.

გლაუკონი: წარმოვიდგინე.

სოკრატე: ახლა შეხედე და დაინახავ სხვა ადამიანებსაც, რომლებიც ტიხრის გასწვრივ ატარებენ სხვადასხვა საგნებს: ადამიანებისა და ცხოველების გამოსახულებებს, ქვაში, ხეში და სხვა მასალებში გამოთლილს. ზოგიერთი მათგანი ლაპარაკობს, ზოგი კი ჩუმადაა.

გლაუკონი: უცნაური სიტუაციაა, უჩვეულო ტყვეებისთვის.

სოკრატე: ასეთები ვართ ჩვენ! ახლა კი მითხარი, როგორ ფიქრობ, ამ ტყვეებს ოდესმე უნახავთ რამე საკუთარი თავის ან ერთმანეთის გარდა, გარდა იმ ჩრდილებისა, რომლებიც მათ წინ გამოქვაბულის კედელზე ირხევა?

გლაუკონი: რა თქმა უნდა არა, რადგან ისინი შებოჭილნი არიან, მთელი ცხოვრება, მხოლოდ წინ მიმართული სახეებით.

სოკრატე: და იგივე იქნებოდა მათ უკან მოძრავი საგნებისთვისაც?

გლაუკონი: რა თქმა უნდა.

სოკრატე: ახლა, თუ მათ შეეძლებოდათ საუბარი, როგორ ფიქრობ, ეს ტყვეები წარმოიდგენდნენ, რომ სახელები, რომლებსაც ისინი ხედავდნენ, ნამდვილ საგნებს აღნიშნავდნენ?

გლაუკონი: აუცილებლად ასე იქნებოდა.

სოკრატე: და თუ ხმა გაისმოდა მათ გამოქვაბულში იმ სხვებისგან, ვინც ტიხრის უკან გადიოდა, როგორ ფიქრობ, ტყვეები იფიქრებდნენ, რომ ხმას რაიმე სხვა გამოსცემდა, გარდა მოძრავი ჩრდილისა?

გლაუკონი: არა, ზევსმანი.

სოკრატე: მაშინ, უეჭველია, ასეთი ტყვეები ჭეშმარიტებად მიიჩნევდნენ მხოლოდ გამოთლილი საგნების ჩრდილებს.

გლაუკონი: აუცილებლად.

სოკრატე: ახლა კვლავ შეხედე და დაფიქრდი, რა მოხდებოდა, თუ ისინი გათავისუფლდებოდნენ ამ ჯაჭვებისგან და ამ ცრურწმენებისგან. წარმოიდგინე, რომ ერთ-ერთი მათგანი გათავისუფლდა ბორკილებისგან და მაშინვე აიძულეს წამომდგარიყო, კისერი მოებრუნებინა, ნაბიჯები გადაედგა, ცეცხლისკენ აეხედა. და ყველაფერი ეს მტკივნეული იყო, და სინათლის სიკაშკაშის გამო მას არ შეეძლო იმ საგნების დანახვა, რომლებიც ადრე ჩრდილებს ქმნიდნენ. როგორ ფიქრობ, რა იქნებოდა მისი რეაქცია, თუ ვინმე ეტყოდა, რომ ყველაფერი, რაც მან ადრე იცოდა, იყო ილუზია და ცდომილება, მაგრამ ახლა ის რამდენიმე ნაბიჯით უფრო ახლოს იყო რეალობასთან, უფრო ნამდვილი საგნებისკენ იყო მიმართული და შეეძლო უფრო ჭეშმარიტად ხედვა? და კიდევ უფრო მეტიც, თუ ვინმე მიუთითებდა ხელოვნურ ფიგურებზე, რომლებიც აქეთ-იქით მოძრაობდნენ და ჰკითხავდა, რა ჰქვიათ მათ, ეს კაცი ხომ არ დაიბნეოდა პასუხის გაცემისას? ნუთუ ის არ დაიჯერებდა, რომ ჩრდილები, რომლებსაც ის ადრე იცნობდა, უფრო რეალური იყო, ვიდრე საგნები, რომლებსაც ახლა უჩვენებდნენ?

გლაუკონი: გაცილებით უფრო რეალური.

სოკრატე: ახლა, თუ მას აიძულებდნენ პირდაპირ ცეცხლის შუქში შეეხედა, ხომ არ ეტკინებოდა თვალები? ხომ არ მოტრიალდებოდა და გაიქცეოდა იმ საგნებისკენ, რომლებსაც ჩვეულებრივ აღიქვამდა და ჩათვლიდა, რომ ისინი უფრო მკაფიო და ნათელი იყო, ვიდრე ის, რასაც ახლა უჩვენებდნენ?

გლაუკონი: სწორია.

სოკრატე: ახლა კი წარმოვიდგინოთ, რომ მას ძალით ათრევენ გამოქვაბულიდან ციცაბო აღმართზე და მტკიცედ აკავებენ, სანამ ბოლოს მზის შუქზე არ აღმოჩნდება. როგორ ფიქრობ, ხომ არ გაღიზიანდებოდა და ჩივილს ხომ არ დაიწყებდა? ამ სინათლეში მისი თვალები ხომ არ დაბრმავდებოდა და ხომ ვერ შეძლებდა იმ საგნების გარჩევას, რომლებსაც ჩვენ რეალურს ვუწოდებთ?

გლაუკონი: არა, თავიდან ვერ დაინახავდა.

სოკრატე: ალბათ დრო დასჭირდებოდა, რომ მაღალი საგნების ხედვას შეჩვეოდა. თავდაპირველად, შესაძლოა მხოლოდ ჩრდილებს არჩევდა. შემდეგ, ადამიანებისა და სხვა საგნების ანარეკლებს წყალში. შემდეგ კი თავად საგნებს დაინახავდა. ამის შემდეგ, ის ციურ სხეულებს და თავად ცას შეხედავდა ღამით, ვარსკვლავებისა და მთვარის შუქს უფრო ადვილად დაინახავდა, ვიდრე მზესა და მის სინათლეს დღისით.

გლაუკონი: მართლაც ასე იქნებოდა.

სოკრატე: და ბოლოს, ვფიქრობ, ის შეძლებდა თავად მზეზე შეხედვას – არა მის ანარეკლზე წყალში, არც მის მოჩვენებით სახეზე სხვა ადგილას, არამედ თავად მზეზე, მის ნამდვილ ადგილზე, ისეთზე, როგორიც ის სინამდვილეშია.

გლაუკონი: უდავოდ.

სოკრატე: და ახლა ის დაიწყებს მსჯელობას. ის აღმოაჩენს, რომ მზე არის წყარო სეზონებისა და წლებისა, ყველა ხილული საგნის მმართველი, და საბოლოოდ ყველაფრის საწყისი, რაც მან ადრე იცოდა.

გლაუკონი: რა თქმა უნდა. ჯერ დაინახავდა და შემდეგ დასკვნებს გამოიტანდა.

სოკრატე: ასე რომ, თუ ის გაიხსენებდა თავის თანამოძმე ტყვეებს და მათ პირვანდელ საცხოვრებელს და იმას, რაც იქ სიბრძნედ ითვლებოდა, როგორ გგონია, ხომ არ ჩათვლიდა ის თავს იღბლიანად ამ ტრანსფორმაციის გამო და ხომ არ შეებრალებოდა ტყვეები?

გლაუკონი: ვეთანხმები.

სოკრატე: ახლა კი… წარმოიდგინე, რომ ტყვეებს შორის არსებობდა პატივი და ჯილდოები, რომლებსაც ისინი ერთმანეთს ანიჭებდნენ იმისთვის, ვინც საუკეთესოდ ამოიცნობდა სხვადასხვა გამვლელ ჩრდილებს ან გაშიფრავდა მათ ნიმუშებს, მათ წესრიგს და ურთიერთკავშირებს, და ამიტომ საუკეთესოდ იწინასწარმეტყველებდა, რომელი ჩრდილი გამოჩნდებოდა შემდეგ. გჯერა, რომ ჩვენს გათავისუფლებულ კაცს ბევრად აინტერესებდა ასეთი პატივი, ან ეშურებოდა იმათი, ვინც მათ იღებდა? ან ეცდებოდა იმათ დამსგავსებოდა, ვისაც ტყვეები აქებდნენ და ვინც მათ შორის გამორჩეული ადგილი ეკავა? თუ უფრო ჰომეროსის აზრს გაიზიარებდა და “მიწიერ ცხოვრებაში ურჩევნია იყოს მიწის არმქონე კაცის მოკრძალებული ყმა” (ოდისეა 11.489) და გადაიტანოს რაც უნდა გადასატანი ჰქონდეს, ვიდრე დაუბრუნდეს ტყვეთა შეხედულებებს და იმ მდგომარეობას?

გლაუკონი: მართლაც, მას ურჩევნია ბევრი რამ გადაიტანოს, ვიდრე ასეთ ცხოვრებას დაუბრუნდეს.

სოკრატე: ახლა კიდევ ერთი რამ გავითვალისწინოთ. თუ ასეთი კაცი უეცრად მზის სინათლიდან თავის პირვანდელ მდგომარეობაში დაბრუნდებოდა, ხომ არ დაბნელდებოდა მისი მზერა?

გლაუკონი: ცხადია, დაბნელდებოდა.

სოკრატე: და ასე, ვთქვათ, ის კვლავ ტყვეებთან ერთადაა და კედლის ჩრდილების ინტერპრეტირების პოზიციაში აღმოჩნდება. მისი თვალები ჯერ კიდევ ეჩვევა სიბნელეს და შეიძლება დრო დასჭირდეს, სანამ შეეგუება. ხომ არ გახდებოდა ის დაცინვის საგანი? ხომ არ იტყოდნენ, “შენ იქიდან დაზიანებული თვალებით დაბრუნდი!” ხომ არ იტყოდნენ, რომ ზემოთ ასვლა დროის ფუჭი ხარჯვა იყო? და თუ შესაძლებლობა ექნებოდათ, როგორ ფიქრობ, ხომ არ აღმართავდნენ ხელს მის წინააღმდეგ და ხომ არ მოკლავდნენ ამ ადამიანს, რომელიც ცდილობს მათ გათავისუფლებას და უფრო მაღალ სიბრტყეზე აყვანას?

გლაუკონი: მეშინია, რომ ასე მოიქცეოდნენ.

სოკრატე: მაშ, ჩემო მეგობარო გლაუკონ, ეს სახე მიესადაგება ყველაფერს, რაზეც ვსაუბრობდით. ის ადარებს ხილულ სამყაროს მიწისქვეშა გამოქვაბულს, ხოლო მზის ძალას – ცეცხლს, რომელიც გამოქვაბულში ენთო. არ შემცდარხარ, თუ ტყვის ასვლას სულის ასვლას შეადარებ გონებრივ სამყაროში (τὸν νοητὸν τόπον). ასე მჯერა მე, და გაგიზიარე შენი სურვილის თანახმად, თუმცა ღმერთმა უწყის, მართალია თუ არა. მიუხედავად ამისა, მე მგონია, რომ შემეცნების სფეროში სიკეთის იდეა ბოლოს აღმოჩნდება, და ის მხოლოდ დიდი სირთულით აღიქმება. მაგრამ როცა ის დანახულია, ის პირდაპირ მიგვიყვანს იმ აღმოჩენამდე, რომ ის არის ყველაფრის უნივერსალური მიზეზი, რაც სწორი და მშვენიერია. ის არის ხილული სინათლის წყარო და მისი ბატონი, ხოლო გონებრივ სამყაროში ის არის ჭეშმარიტებისა და გონების ბატონი. და ყველა, ვინც კერძო თუ საჯარო საქმეებში გონივრულად მოიქცევა, ამ იდეას ფოკუსში ამყოფებს.

გლაუკონი: ვეთანხმები, რამდენადაც შემიძლია გავიგო.

სოკრატე: მაშ, გამომყევი კიდევ ერთი აზრისთვის. არ უნდა გაგვიკვირდეს, რომ ინდივიდები, რომლებმაც ამ დონეს მიაღწიეს, შეიძლება არ იყვნენ მზად დრო დახარჯონ მიწიერ საქმეებზე, რადგან განა მათი სულები არ გრძნობენ მუდმივ მოწოდებას მაღალი საგნებისკენ? თუ ჩვენი ილუსტრაცია სწორია, ეს ძალიან სავარაუდოა.

გლაუკონი: დიახ, ნამდვილად სავარაუდოა.

სოკრატე: ახლა, იქნებოდა თუ არა გასაკვირი, რომ ვინმე, ვინც წმინდა საგნების ჭვრეტით იყო დაკავებული, როცა დეგრადირებული კაცობრიობის გზებზე გამოვა, სასაცილოდ გამოჩნდეს თავის ქმედებებში? რა იქნებოდა, მაგალითად, თუ მისი თვალები ჯერ კიდევ ეგუებოდნენ მიწიერ ბინდს და მას აიძულებდნენ სასამართლოში გამოსულიყო და ელაპარაკა სამართლიანობის უბრალო ჩრდილებზე ან სხვა ფორმებზე, რომლებიც კედელზე ირხეოდნენ? და ჩაბმულიყო დებატებში ასეთ კონცეფციებზე სხვების გონებასთან, რომლებსაც არასდროს უხილავთ იდეალური სამართლიანობა?

გლაუკონი: ეს სულაც არ გამაკვირვებდა.

სოკრატე: მაგრამ ვინც გონიერია, გაიხსენებდა, რომ არის ორი რამ, რაც თვალებს ტკივილს აყენებს: სიბნელიდან სინათლეზე გადასვლა და სინათლიდან სიბნელეში დაბრუნება. ახლა, თუ გავითვალისწინებთ, რომ სული იმავე დისკომფორტს განიცდის, ეს კაცი არ გააკრიტიკებდა სხვას, როცა დაბნეულ სულს შეხვდებოდა. ის დროს დაუთმობდა იმის გასაგებად, ეს სული ნათელი სფეროდან მოდიოდა და მისი თვალები სიბნელემ დააბრმავა, თუ უმეცრების სიბნელიდან განათებულ მდგომარეობაში გადასვლამ გადაატრიალა მისი თვალები. ერთს ის იღბლიანად ჩათვლიდა. მეორეს შეიბრალებდა – და თუ რომელიმეზე გაიცინებდა, ეს ნაკლებად გამართლებული იქნებოდა იმის ხარჯზე, ვინც ზემოდან, ნათელი სამყაროდან ჩამოდიოდა.

გლაუკონი: ეს მართლაც შესაფერისი გზაა ამის გამოსახატავად.

სოკრატე: რა თქმა უნდა, თუ მართალი ვარ, მაშინ ზოგიერთი ჩვენი განმანათლებელი ცდება თავის შეხედულებაში, რომ შესაძლებელია ადამიანში ცოდნის ჩანერგვა, რომელიც თავდაპირველად იქ არ იყო, როგორც მხედველობის ჩანერგვა ბრმა ადამიანის თვალებში.

გლაუკონი: ასე ამბობენ.

სოკრატე: რასაც ჩვენი გზავნილი ახლა აღნიშნავს არის ის, რომ სწავლის უნარი და საშუალება უკვე არსებობს სულში. როგორც თვალი ვერ შებრუნდებოდა სიბნელიდან სინათლისკენ მთელი სხეულის მოძრაობის გარეშე, ასევე გონებასაც მხოლოდ მთელი სულის მოძრაობით შეუძლია შემობრუნება ქმნადობის სამყაროდან არსებობის სამყაროსკენ. სულმა თანდათანობით უნდა ისწავლოს არსებობისა და ნათელი სფეროების ჭვრეტის ატანა. ეს არის სიკეთე, ხომ გეთანხმები?

გლაუკონი: გეთანხმები.

სოკრატე: ამიტომ, თავად ამ საკითხზე უნდა არსებობდეს რაღაც სახის ხელოვნება, რომელიც იქნებოდა ყველაზე ეფექტური და ქმედითი საშუალება სულის გარდასაქმნელად. ეს არ იქნებოდა ხელოვნება, რომელიც სულს მხედველობას მისცემს, არამედ ხელოვნება, რომელიც იმუშავებს იმ დაშვებით, რომ სულს აქვს საკუთარი თანდაყოლილი მხედველობა, მაგრამ სწორად არ იყენებს მას. უნდა არსებობდეს რაღაც საშუალება ამის განსახორციელებლად.

გლაუკონი: დიახ. ასეთი ხელოვნება უნდა არსებობდეს.